कठोर जनयुद्धभित्र फौजी र
गैरफौजी जहाँ पनि प्रेमका रूप देखापरे । सांस्कृतिक
मोर्चामा खटेका कलाकारले पनि गीत/
सङ्गीतसँगै आफ्ना भावना साटासाट गरे । मिल्न सक्ने
मन मिलाए, आपसमा । लुक्दै/छिप्दै अङ्कुराएका प्रेम
फूलका थुँगासरी फुल्दै गएँ ।
यस्तै रोचक प्रेमकथा रचेका थिए, कलाकार किशोर विकले ।
उनको अन्तरजातीय प्रेमकथाले विवाहको रूप लियो ।
हाल एकीकृत
माओवादी महिला सङ्घको रूपन्देही अध्यक्ष रहेकी कमरेड भावनासँगको प्रेम प्रसङ्ग र विवाहबारे
कलाकार किशोरका शब्द :
असमानताका खाडलभित्र छन्, नेपाली जनता ।
त्यसमा पनि आर्थिक र जातीय असमानता प्रमुख
रूपमा पर्दछन् । विभिन्न कालखण्डमा असमानता विरुद्ध लड्ने र
परिवर्तनलाई आत्मसात गर्ने प्रयत्न भएका छन् ।
तैपनि असमानता र उत्पीडनले गरिब र दलित समुदाय
बढी प्रभावित भएका छन् । सङ्घर्षका बाबजुद
यो समुदाय परनिर्भर भएर बाँच्नुपर्ने अवस्था भयो । श्रम र
सीपअनुसारको उचित मूल्य पाउन त झन्
अप्ठ्यारो भयो ।
यो वर्गले समाजमा आफ्नो अधिकार र अस्तित्व स्थापित गराउन
बलिदानपूर्ण सङ्घर्षलाई पनि आत्मसात गर्दै आयो । तर
यस्ता सङ्घर्षले सोचेजस्तो परिवर्तन गरेनन् ।
पछिल्लो पटक
आर्थिक, सामाजिक, राजनीतिक
उत्पीडनविरुद्ध अलि भिन्नै तर सशक्त वर्ग
सङ्घर्षको उठान भयो । यो वर्ग सङ्घर्ष
जनयुद्धका रूपमा विकसित भयो । गाउँ–सहर
जहाँतहीं फैलँदै गयो । शोषित वर्गले उठान
गरेको जनयुद्धभित्र जातीय उत्पीडन र
शोषण भोगेका दलित समुदाय पनि गोलबन्द भए ।
म पनि एउटा दलित बस्तीको युवा थिएँ । जनयुद्धतर्फ
आकर्षित भएँ । युद्धमैदानमा हुँदा मेरो भेट भयो, एक महिलासँग ।
क्रमशः प्रेमसम्बन्ध विकसित हुँदै गयो र वैवाहिक
बन्धनमा पनि बाँधियौं । विवाह अन्तरजातीय थियो ।
वैचारिक एकतामा आधारित थियो, हाम्रो बिहे । जातीय
विभेदविरुद्धको सङ्घर्षमा एक इँट्टाका रूपमा सहयोग गर्दथ्यो ।
म भारतको कलकत्तामा जन्में, सन् १९८१ अर्थात् २०३८ मा । तर
पछि कपिलवस्तु आयौं । पढाइ सुरु गर्न थाल्यौं ।
खेती किसानी गरेर
जीविका चलाउने अनुभव थिएन । भएको जमिन
पनि बेच्नुपऱ्यो । एक बिगाहबाट पाँच कट्ठामा झऱ्यो, जमिन ।
पारिवारिक अवस्था कमजोर बन्दै गयो । भारतबाट नेपाल
आउँदा जातीय विभेदबारे पनि त्यति थाहा थिएन । तर
विभेद गाउँमा प्रत्यक्ष भोग्यौं । सामाजिक अबहेलना सह्यौं ।
विकल्प थिएनन् ।
धेरै जिज्ञासा उठ्थे के गर्ने भन्ने बारेमा ।
२०५० तिर हो ।
राजनीति, सङ्घर्ष, आन्दोलन, आमूल परिवर्तन
यी विषयमा परिचित थिएनौं ।
गाउँमा केही जागरुक युवा थिए । तिनीहरू
एमाले स्थानीय कार्यकर्ता रहेछन् । अलि पछि मात्र
थाहा पाएँ । उनीहरूकै
अग्रसरतामा तिहारमा भैलो खेल्ने योजना बनेछ ।
म पनि सहभागी भएँ । रमाइलो गर्न मात्र
सहभागी भएको थिएँ । भैलो खेल्दा सबै समान
हुन्थ्यौं । नाचगान गर्ने अधिकांश दलित समुदायका थिए । तर नेतृत्व
भने गाउँका तिनै युवाले गर्थे जो उच्च जातिका थिए ।
देउसीभैलो सकियो । वनभोजको आयोजना भयो । सबै
सहभागी भयौं । कपिलवस्तुको कुन्द्राखोला थियो,
वनभोजस्थल । सबै त्यही झऱ्यौं । र,
गाडीबाट सामान झार्न थाल्यौं ।
हातमा केही समान थियो, झट्ट एकजना युवा बोले,
‘तिमीले खाने कुरा नछुनू । अरू सबै काम गरे हुन्छ ।’
यो सुन्नेबित्तिकै मुटु नै चिसो भयो । मैले पनि कुरा बुभें । ‘म दलित
केटा हुँ । त्यसैले यसो भने ।’ मैले अड्कल काटें ।
भैलो खेलेका दलित दाजुभाइ पनि अलग्गै ठाउँमा जम्मा भएका थिए ।
सल्लाह गर्दै रहेछन् । म पनि जोडिएँ । के खाने ?
कुराकानी भइरहेको थियो । भैलो सँगै खेल्यौं तर
भोजमा हामीलाई राँगाको र
बाहुन/क्षेत्रीलाई खसीको मासु रहेछ ।
अलग–अलग चुलो बनाए, दलित र बाहुनका लागि ।
मनमा असहजता पैदा भयो । धेरै तरङ्ग उठे मनमा । खाना पाक्दै
थियो । नाचगान भयो । रमाइलो गऱ्यौ, सबै एकै ठाउँमा बसेर ।
सबैको रहर, इच्छा र भावना एउटै देखिन्थ्यो ।
कोही सानो ठूलो थिएन । यत्तिकैमा खाना खाने
बेला पनि भयो । फेरि त्यही अलग–अलग
स्थानमा गयौं । बाहुन/क्षेत्रीले दही,
मही, दूध ल्याएका थिए । हाम्रालागि जाँड,
रक्सी थियो । म जाँड, रक्सी खाँदिनथें ।
जिस्क्याउँथे र साथीभाइले भन्थे,
‘रक्सी पनि नखाने यो कस्तो कामी होला ?’
आफ्नै कुलका दाजुभाइबाट आएको कुराले अपमान भएजस्तो लागेन ।
खानपिनपछि फेरि नाचगान सुरु भयो । फेरि उस्तै सबै एकै ठाउँमा ।
खाना अलग अरू चाहिँ एकै ठाउँ ।
त्यतिबेलाको दलित
समुदायमाथिको हेराइ थियो, त्यो । साँझ पऱ्यो । घर फर्कने
बेला भयो । आकाश पहेँलो देखिँदैथ्यो । दिनभरि रमाइलो गऱ्यौं । तर
पनि घर फर्कंदा म उत्साहित भइनँ । निराशा र
अपमानका ती क्षण सम्झिएँ मात्र । तिनै क्षण
सम्झँदै घर पुगेछु ।
त्यसपछि निकै भिन्न रहे, दिनहरू । हिनताबोध भयो ।
साथीको घरमा पनि जान छाडें ।
यो समस्या स्कुलमा पनि थियो । कहिल्यै नमेटिने घाउ लाग्यो,
मनमा । दलितको छोराछोरी हुँदा यस्तो अपमानित
बन्नुपर्ने ? यस्तै यस्तै भावनाले मनभित्र कम्पन पैदा गऱ्यो ।
एक वर्ष यस्तैमा बित्यो । त्यही दौरानमा नयाँ–नयाँ युवा साथीको आवतजावत बढेको थियो, हाम्रो घरमा ।
घर आउने सबै उच्च जातिका नै हुन्थे । तर
तिनीहरूमा कुनै भेदभाव राख्दैनथे ।
उनीहरू मेरो साइँला दाइका साथी रहेछन् ।
डीबी थापा, जङ्गबहादुर
रेश्मी, राजेश, विमल, रमा, सुष्मा, डाक्टर
चौधरी, शङ्कर विक, हिमाल, चन्द्र खनाल
(जनसेनाका डेपुटी कमान्डर)) , उमाकान्त
खनाल लगायतका साथी निरन्तर आउँथे । सधैं उत्साह र
सङ्घर्षका कुरा सुनाउँथे र सिकाउने गर्थे ।
केही समयपछि थाहा पाएँ, उनीहरू
संयुक्त जनमोर्चा, नेपालका पूर्णकालीन
कार्यकर्ता रहेछन् । राजनीति गर्नु
उनीहरूको काम रहेछ ।
केही साथी कलाकारिता क्षेत्रमा पनि रहेछन्
। गाउँ–गाउँमा जाने र जनतासँगै रहेर जनताको मुक्ति र
समानताको गीत गाउने, भाषण गर्ने, सङ्गठन निर्माण
गर्ने र सङ्धर्ष गर्ने रहेछन् । मेरो साइँला दाइ
पनि त्यसैमा आंशिक कालीन हुनुभएछ । र,
नाचगानमा लाग्न थाल्नुभयो ।
हाम्रो घरमा आउने अन्य साथीबाट थाहा पाउँथ्यौं,
यी कुरा । मलाई पनि कलाकारिता क्षेत्रमा रुचि थियो ।
उहाँहरूसँग म पनि चाँडै प्रभावित भएँ ।
क्रमशः साथीहरूसँग मेरो हिमचिम बढ्दै गयो ।
उनीहरूको कार्यशैली धेरै सकारात्मक
थियो । उत्साहित बनें । त्यहाँ कुनै असमानता थिएन । भेदभाव
देख्नै पाइँदैनथ्यो । सबै अत्यन्तै सहज र सरल थिए । तर
विचारमा चाहिँ दृढ र कठोर । आफ्ना विचार स्पष्टसँग प्रस्तुत
गर्न सक्ने क्षमता र कला थियो उनीहरूमा ।
त्यति देखेपछि सोचेको थिएँ, ‘जे खोजेको थिएँ, पाएँ ।’
२०५२ तिर हो । घरमा निरन्तर आइरहने साथीहरूले
मलाई एउटा कलाकारहरूको सांस्कृतिक शिविरमा भाग लिन अनुरोध
गर्नुभयो । त्यो प्रशिक्षण कपिलवस्तुको गोरुसिङ्गे
बजारमा रहेको पार्टीको जिल्ला कार्यालयमा आयोजना गरिए
। गाउँकै एकजना दाजु टेकबहादुर विकले मलाई लिएर जानुभयो ।
प्रशिक्षण स्थलमा धेरै नयाँ साथीसँग भेट भयो ।
केही मैले पहिले नै चिनेका साथी पनि थिए
। धेरै राम्रा साथीसँग सहकार्य गर्ने मौका मिल्यो ।
बिस्तारै म व्यक्तिगत जीवन छाड्दै गएँ । सामूहिक
जीवनतिर प्रभावित हुँदै गएँ । प्रशिक्षणले
वर्गीय राजनीतितिर होमिन प्रेरित गऱ्यो ।
त्यसैमा अग्रसर बन्दै गएँ । साथीहरूको सरल
व्यवहार र दृढ विचारले मलाई पनि हौसला मिलेको अनुभूति भयो ।
त्यसैबेलादेखि सङ्गठनमा आवद्ध भएँ । मर्न परे
पनि खुसीसाथ मर्ने आँट पलायो । दिन बित्दै गए । म
स्कुल पनि जान छाडें । सात कक्षासम्म मात्रै पढें । २०५३ मा मैले
त्यस स्कुलबाट माध्यमिक शिक्षा हासिल नगरिकनै
क्रान्तिको निम्ति झोला बोकें ।
यसबीचमा घरायसी र सामाजिक
प्रतिकुलतासँग धेरै जुध्न पऱ्यो । यस्ता सबै कुरा यहाँ उल्लेख
गर्न सम्भव छैन ।
त्यतिबेलासम्ममा पार्टीको नाम पनि परिवर्तन भएर
नेकपा (माओवादी) भइसकेको थियो । म
राजनीतिक काममा झनै व्यस्त हुँदै गएँ र म
पार्टीको आधिकारिक सदस्यसमेत बनिसकेको थिएँ ।
कहिले फौजी मोर्चामा खटें । कहिले
पार्टीको गैरफौजी मोर्चामा ।
अनि कलाकारिता फाँटमा पनि सक्रिय हुँदै मेरो यात्रा अगाडि बढिरह्यो ।
काम गर्दे हिँडेपछि सङ्गठनमा जिम्मेवारी हेरफेर हुने
नै भयो ।
२०५४ मा बढुवा भएँ । र, पार्टीले
इलाका कमिटी सदस्य बनायो । बढुवा त भएँ तर
कार्यक्षेत्र परिवर्तन भयो । अब म रूपन्देही गएँ ।
स्क्वायड सदस्यसमेत बनायो । जसमा कमान्डर कमरेड प्रज्वलन
(वसन्त श्रेष्ठ) हुनुहुन्थ्यो ।
जनयुद्धका आँधीमय ६ वर्ष बिते । तर ६ वर्ष
बितेको पत्तै भएन मलाई । सधैं कामको चापले सयम
बितेको पनि थाहा पाइएन ।
२०५८ । वार्ताका लागि युद्धविराम भएको थियो । दैनिक
जीवन केही सहज भयो ।
युद्धविरामको मौका पारेर धेरै अध्ययन अनुसन्धान गऱ्यौं ।
आगामी तयारीमा केन्द्रित थिए
ती अनुसन्धान ।
युद्धविराम भङ्ग भयो । त्यतिबेलासम्म
पार्टी जिल्ला कमिटी सदस्य (डिसिएम)
भइसकेको थिएँ । त्यसैबेला म प्राविधिक
प्रशिक्षणका लागि कास्की गएँ ।
फर्केपछि रूपन्देहीको स्पेसल टाक्स फोर्स
(एसटीएफ) कमान्डर भएँ ।
मेरो जिम्मेवारी बढ्यो ।
क्रियाशीलता बढाउनुपर्ने भयो,
जिम्मेवारीअनुसार ।
२०५९ को मध्यतिर रूपन्देहीमा चितवन जिल्लाबाट
कमरेड समरको नेतृत्वमा एउटा टिम सरुवा भएर आयो । त्यस
टिमसँग मेरो सहकार्य खुब जम्यो । सरुवा भएर
आउनेमा एकजना कमरेड भावना (लक्ष्मी कोइराला)
नामको महिला कमरेड पनि हुनुहुन्थ्यो । योजना कार्यान्वयनकै
क्रममा उहाँसँग भेट भयो । रूपन्देहीको मणिग्राम गाउँ
विकास समितिको एउटा भित्रीगाउँमा भेटघाट र सम्पर्क
भएको थियो । उहाँले मेरोबारे पहिला नै सुन्नुभएको रहेछ । मलाई
एकजना कलाकारका रूपमा चिन्नुभएको रहेछ ।
पहिलो भेटमा त मेरो उहाँसँग त्यति छलफल भएन । तर
पछिल्लो समयमा उहाँले मैले गाएको गीतको प्रसङ्ग
उठाउनुहुन्थ्यो । खुसी व्यक्त गर्दै हौसला प्रदान
गर्नुहुन्थ्यो । जनयुद्धकै क्रममा क्षितिज परिवारले
गीतिएल्बम बाहिर ल्याएको थियो । जसको पहल
कमरेड रामप्रसाद बन्जाडे (टङ्कमणि, हाल
माओवादी केन्द्ररीय सदस्य) ले
गर्नुभएको थियो । र, नेतृत्व कमरेड
डीबी थापाले । त्यतिबेला मैले
गाएको ‘डोल्पाको धक्काले, हाम्रो छापामार’ भन्ने गीत
चर्चित थियो । भावनाले त्यो गीत सुन्नुभएको रहेछ ।
२०६० मा युद्धविराम भङ्ग भयो । जिल्ला पार्टीले
दक्षिण सीमावर्ती क्षेत्र
मर्चवारमा सांस्कृतिक अभियान चलाउने योजना तय गऱ्यो ।
यो अभियानको नेतृत्व मैले गर्नुपर्ने निर्देशन भयो । जसमा सदस्य
कमरेड किरण (युवराव पाण्डे) कमरेड विवेक, कमरेड विश्वास,
कमरेड वसन्त, कमरेड भावना, कमरेड शारदा, कमरेड
अमरलगायतका एसटीएफका अन्य
साथीसहितको टोली थियो । कमरेड
भावनासँग त्यही अभियानमा अन्तरङ छलफल चल्यो ।
हाम्रो बीचको प्रम प्रसङ्गका कुरा पनि भए ।
सुरुसुरुमा आफ्ना भावना, विचार, समाज, क्रान्ति र
जनयुद्धको विषयमा कुरा भए । क्रमशः हाम्रो जीवनबारे
पनि धेरै कुरा हुन थाले । कुरा गर्दै हिँड्ने र काम गर्ने दौरानमै
हामीले एक–अर्कालाई राम्ररी बुझ्ने
मौका पायौं । छलफल गर्ने समय सधैं पाइँदैनथ्यो ।
दोस्रो युद्धविराम भङ्ग पनि भयो । त्यसपछि फेरि हाम्रो निरन्तर
सङ्घर्ष र लडाइँको काम सुरु भयो । हेडक्वार्टर (एचक्यू) बाट
तत्कालै एउटा चौकी कब्जा गर्ने निर्देशन आयो ।
त्यही योजना अनुसार
रूपन्देहीको छपिया प्रहरी चौकी
गऱ्यौं । कारबाही कमरेड सागर (चन्द्रबहादुर थापा)
हाल सभासद एवम वाईसीएल
नेताको नेतृत्वमा भएको थियो । कारबाही सुरु गरेको १०
मिनेटमै चौकी कब्जा भयो । त्यहाँ कमरेड
भावना जानुभएको थिएन । २०६०
मा भएको यो चौकी आक्रमणमा हामीतर्फ
कुनै क्षति भएन । दुईजना प्रहरी मरे । १३ थान
राइफल कब्जा भयो ।
आक्रमणको दुई दिनपछि मेरो कार्यक्षेत्र फेरिएको खबर पाएँ ।
मेरो कार्यक्षेत्र भारत (प्रवास) मा पऱ्यो । त्यसबेला सप्लाई र
प्राविधिक विभागमा काम गर्नुपर्ने भयो । निकै
संवेदनशील थियो । काम अत्यन्त खतरा मात्र थिएन,
हरेक विषय गोप्य हुन्थ्यो । म कहाँ सरुवा भएँ ? भन्ने
कुरा पार्टीको सम्बन्धित निकायबाट थाहा पाएँ ।
त्यसबेला रूपन्देहीको इन्चार्ज कमरेड सरोज
हुनुहुन्थ्यो । उहाँलाई बाहेक कसैलाई थाहा थिएन,
मेरो कार्यक्षेत्र परिवर्तनबारे ।
गोपनियतालाई ख्याल गरें । कसैसँग भनिनँ । कमरेड भावनासँग
पनि भनिनँ । प्रवासतिर लागें । प्रवास (लखनउ) । कमरेड
टङ्कमणिको सम्पर्कमा पुगें । मेरो जिम्माबारे दुई/तीन
दिन ‘ब्रिफिङ’ गर्नुभयो । सबै हिसाबले तयार भएपछि म
आफ्नो कामतिर लागें ।
यसबीचमा कति समय मेरो र भावनाबीच
सम्पर्क हुन सकेन । सुरक्षा र गोपनियताले फोन गर्न र
चिट्ठी पत्र पठाउन वर्जित थियो । नेपाल र भारत
दुवैतिरको स्थिति त्यस्तै थियो । यो परिस्थिति लगभग सात/आठ
महिनासम्म रह्यो । सप्लाई सामान (युद्ध सामग्री )
ओसारपसार भइरहन्थे । २०६० तिर नै नेपालबाट रामपलट
(त्यतिबेलाका एसटीएफ सदस्य)
लखनउमा हाम्रो सम्पर्कमा आउनुभयो । उहाँको कायक्षेत्र
पनि रूपन्देही नै थियो । उहाँले भावनालाई
चिन्नुहुन्थ्यो । मसँग भेट हुन्छ भन्ने थाहा भएर नै उहाँले
भावनासँग सम्पर्क हुने एउटा फोन नम्बर ल्याएर मलाई दिनुभयो ।
त्यही माध्यमबाट मैले भावनासँग सम्पर्क गर्ने
मौका जुराएँ ।
फोनमा भेट भयो । तर छोटो कुरा गऱ्यौं । लामो कुरा गर्न
ठीक हुँदैनथ्यो ।
फोनमा नेपाली भाषामा कुरा गर्दा शङ्का हुन्थ्यो ।
त्यसैले हिन्दीमा नै कुरा गरें । तर
भावना नेपालीमै बोल्नुहुन्थ्यो । छोटो समयमा पनि धेरै
कुरा गरें । एक–अर्काप्रतिको विश्वास र भावनाका कुरा दोहोर्याइयो ।
पार्टी सङ्गठनका कुरा बढी भए ।
फोनमा माया प्रेमका कुरा गर्न लाजजस्तो हुन्थ्यो ।
फेरि क्रान्तिकारी ‘स्पिरिट’ भन्दा दायाँबायाँ भइयो कि ?
भन्ने हुन्थ्यो आफैलाई पनि मायाप्रेमका विषयमा कुरा गर्दा ।
मनभित्रका सबै भावना पोख्न र राख्न दिँदैनथ्यो, त्यतिबेलाको विचार र
परिस्थितिले । बडो गाह्रो हुने प्रेमका कुरा गर्न ।
यतिबेलाको कुराकानीपछि हामी विवाहको टुङ्गो
तर, कहिले गर्ने ? निश्चित थिएन । फरक–फरक कार्यक्षेत्र र
युद्धको चाप । समय मिलाउनै गाह्रो थियो । ‘जहिले अनुकूल
हुन्छ, त्यतिबेला नै विवाह गर्ने’ सहमति भयो । सल्लाहअनुरूप
नै आ–आफ्नो पार्टी कमिटीसमक्ष
पुनः जानकारी गरायौं ।
त्यतिबेला भावनाको जिम्मेवारी रूपन्देहीमै
थियो । उहाँ महिला सङ्घको जिल्ला अध्यक्ष हुनुहुन्थ्यो ।
हामीले फोनमा गरेको कुराकानी अनुसार
आ–आफ्नो पार्टी निकायमा हाम्रो प्रेम सम्बन्धबारे
जानकारी गरायौं । मैले टङ्कमणिलाई
जानकारी गराएँ । उहाँले यसलाई क्रान्तिको स्पिरिटमै
आफ्नो प्रेमलाई अगाडि बढाउन सल्लाह दिनुभयो ।
भावनासँग फोन सम्पर्क
भएको केही समयपछि सप्लाइकै
सामग्री लिएर म रूपन्देही गएँ ।
त्यसको केही दिनपछि पाल्पामा राजनीतिक
वैचारिक प्रशिक्षण थियो । स्याउलाले छाएर बनाइएको सानो प्रशिक्षण
हलमा हाम्रो वैवाहिक कार्यक्रम सम्पन्न भयो । जैलुङ, २०६१
चैत ३१ । रातिको समय थियो, विवाह हुँदा । कार्यक्रममा अध्यक्ष
बन्नुभयो कमरेड निर्मल (हाल जनसेनाको ब्रिगेड सहकमान्डर)
। त्यहाँ सागर र रूपक कमरेड पनि थिए । कमरेड मिलन पनि थिए ।
प्रतिबद्धता मन्तव्य राख्नुपर्ने भयो । तर मलाई बडो कठिन भयो ।
तैपनि क्रान्तिप्रति सधैं दृढ भएर लाग्न हाम्रो विवाहले
भूमिका खेलोस् भन्ने प्रतिबद्धता राखें । भावना कमरेडले पनि त्यस्तै
भावको प्रतिबद्धता राख्नुभयो । शुभकामना दिनेले ‘क्रान्ति र
पार्टीप्रति जिम्मेवार बन्न प्रेरणाायी बनोस्’
भन्ने शुभकामना दिनुभयो ।
विवाहपछि पाल्पा र रूपन्देहीमा दुई-दुई दिन बस्यौं ।
बडो पृथक अनुभूति भयो, विवाहपछिका ती दिनमा ।
हामीलाई लाग्यो, ‘युद्धभित्र हुर्केको प्रेम र
अनि विवाह कसरी अगाडि जाने हो ?’ यस्तै–यस्तै
कुरा खेलेका थिए, मनमा । तैपनि आफ्नो यात्रा अगाडि बढाउनुपर्ने नै
थियो । मानवीय रुचि र आवश्यकता जे भए
पनि ती छाडेर पार्टी कामलाई नै
प्राथमिकता दियौं ।
विवाह गरेको चार दिनपछि आफ्नो कार्यक्षेत्र फर्कन निर्देशन
आयो । विवाहपछि भएका कुराकानीलाई विचारमा परिणत
गर्दै र सम्झना गर्दै म हिँडे ।
विवाहपछिका ती अन्तरङ कुराकानी सबै
शब्दमा उतार्न पनि गाह्रो पर्दोरहेछ । माया ह्वात्तै बढेर
जाँदोरहेछ । क्रान्तिमा लागेको नितान्त
एक्लो जीवनमा अरू
जिम्मेवारी थपिएको महसुस हुँदोरहेछ ।
विवाहपूर्व भारतमा बसेर काम गर्दा र पछि काम गर्दा भावनात्मक
रूपले फरक पर्दो रहेछ । बीचमा फोन सम्पर्क
वा अन्य कुराकानी भए । कार्यक्षेत्र
रूपन्देही नै थियो, भावनाको । छ/सात
महिनापछि सप्लाई विभागमा काम गर्ने सबै नेपाल जाने र
त्यही काम गर्ने निर्देशन भयो । त्यसैअनुसार
हामी फेरि नेपाल आयौं । हाम्रो टिममा सुरज, विक्रान्त
र एकजना घाइते साथी सोनाम सँगै थियौं ।
नेपाल आएपछि मलाई सैन्य फर्मेसनमा जाने निर्देशन भयो ।
त्यसैअनुरूप मैले
जनमुक्ति सेनाको चौथो ब्रिगेडको एउटा डिसी कमिट र आफ्नो काम अगाडि बढाउन थालें । त्यसको करिब दुई
महिनापछि हामी रोल्पा हिँड्यौं ।
गुल्मी पुग्दा जिम्मेवारी नयाँ आयो । कमरेड
जीतवीर (डा. बाबुराम भट्टराई) सँग
रोल्पा जानुपर्ने भयो । त्यसैक्रममा कमरेड प्रज्वलनसँग पनि भेट
भयो, गुल्मीमा । अलि लामो समयपछिको भेट थियौं,
यो प्रज्वलनसँगको । करिब आठ वर्षपछि भेट भएका थियौं ।
हामीबीच धेरै छलफल पनि भयो ।
उहाँ कमरेड जीतवीरसँगै हिँड्नुहुन्थ्यो ।
प्रज्वलनले भन्नुभयो, ‘तपाईं त कलाकार फिल्डमा सुहाउने मान्छे
। कसरी सैन्य मोर्चामा ?’
‘दाइ, यो युद्धको आवश्यकता हो ।’ मैले छोटो जवाफ दिएँ ।
त्यतिबेला खुबै चल्तीको शब्द थियौं, ‘आवश्यकता ।’
तर कमरेड प्रज्वलनले मलाई कलाकार फाँटमै काम गर्न
भन्नुभयो । भित्रभित्र मलाई पनि त्यही इच्छा थियो ।
तर आवश्यकता फौजी मोर्चामा आएको भनेर ओंठे
जवाफ दिइहालेछु । तैपनि ‘मेरो भावना बुझिदिए हुन्थ्यो’ भन्ने
सोचेको थिएँ ।
मेरो सोचाइजस्तै भयो । प्रज्वलनले कुरा बुझेझैं गरेर भन्नुभयो,
‘मैले कुरा चलाउँ त ?’ जवाफ दिएँ, ‘त्यसो गर्दा ठीक
हुन्छ भने कुरा चलाऔं न त ।’ कमरेड
जीतवीर त्यतिबेला मध्य कमान्ड इन्चार्ज
हुनुहुन्थ्यो । प्रज्वलनले उहाँसँग कुरा राख्नुभएछ ।
त्यसपछि उहाँले मलाई कलाकारमा सरुवा गर्ने विषयमा जान्न
खोज्नुभएछ । उहाँले बोलाएर धेरै कुरा सोध्नुभयो । मेरो इच्छा र
रुचिबारे जानकारी माग्नुभयो । मैले आºनो पृष्ठभूमि र
रुचि बताएँ । मेरो भावना बुझ्नुभएछ । कमरेड
जीतवीरले भन्नुभयो, ‘तपाईंलाई अब
कलाकारमा जाने कुरा मिलाइदिएको छु । तनुहुँ जानु पऱ्यो ।’ म
त्यहींबाट तनहुँतिर लागें । रोल्पा हिँडेको थिएँ म
फौजीमोर्चाका लागि तर
गुल्मी जाँदा नयाँ निर्णय भयो । म त्यहाँबाट तनहुँ
हिँडे । त्यहाँ अखिल नेपाल जनसांस्कृतिक सङ्घको गण्डक
भेला रहेछ । म पनि त्यहाँ पुगें ।
मलाई क्षितिज
परिवारको संयोजकको जिम्मा दिइयो । यो भेलामा भावना कमरेडसँग
पनि भेट भयो । उहाँ रूपन्देहीको मिलिसिया कमान्डर
हुनुभएको रहेछ । र, त्यहाँको कलाकारको टिमलाई लिएर
भेलामा आउनुभएको रहेछ । कार्यक्रम सकेर आ–
आफ्नो कार्यक्षेत्र फर्क्यौ ।
कामकै दौरानमा थियौं । भेटघाट पातालो नै थियो । तर करिब दस
महिनापछि फेरि मेरो र कमरेड भावनाबीच अचानक भेट
भयो, पाल्पा र रूपन्देहीको सीमामा पर्ने
हात्तीलुममा ।
पार्टीको सेल्टरन जिकैको पोस्टमा भेट भएको थियो ।
यसरी भेट भइहाल्छ भन्ने सोचेको पनि थिइनँ ।
एकदमै खुसी भएँ । आश्चर्यमा परें ।
भेटमा हाम्रो विवाहपछिका संस्मरण,अनुभूति र प्रतिक्रिया बुझ्ने
काम भयो । मायाका धेरै थुँगा गाँस्यौं । मनमा उठेका प्रश्न मेटायौं ।
हिँड्दा हिँड्दै
भएको भेटपछि हामी त्यहींबाट त्यसैदिन
नै छुट्टियौं ।
केही महिनापछि रोल्पामा आयोजना हुने सांस्कृतिक
प्रशिक्षण जानेबेला सँगै भयौं । त्यस समयमै
हामी अलि लामो समयसम्म बसेका थियौं । करिब एक
महिना सँगै बस्यौं । आधार इलाकाको बसाइ । निकै सजिलो थियो ।
अन्यन्त्रजस्तो आधार
इलाकामा बस्दा सुरक्षाको त्यति चिन्ता हुदैनथ्यो । त्यतिबेला नै
चुनवाङ बैठक बस्दै थियो । र,
हामी त्यही घेरामा थियौं । बैठक सकियो ।
त्यसपछि फेरि हामी पनि छुट्टियौं । आ–
आफ्नो कार्यक्षेत्रतिर लाग्यौं । चुनवाङ बैठकको समापनमा निकै
भावुक भयो, सांस्कृतिक कार्यक्रम ।
२०६२ को मध्यतिर (असोज/कात्तिक)
पार्टीको केन्द्रीय समितिले
‘गणतन्त्रका लागि मेची–
महाकाली अभियान’ तय गऱ्यौं । म
सामना परिवारको पश्चिमी टोलीमा जानुपर्ने
भयो । खुसीराम पाख्रिन दाइको नेतृत्वमा रहेको टिममा म
काजमा गएको थिएँ । अभियानको अवधि ६ महिना थियो ।
अभियानको सबै तयारी सकेर हिँड्यौं । हाम्रो अभियान
सुदूरपश्चिमबाट सुरु भएको थियो । दाङ आइपुदा दुई
महिना बितिसकेको थियो ।
त्यहाँ आएको बेला मेरो एकजना महिला नेतृ
विमला केसी (हाल सभासद्) सँग भेट भयो ।
उहाँले मलाई सोध्नुभयो, ‘तपार्इं भावनाको श्रीमान्
होइन ?’
मैले ‘हो’ भनें । तत्काल उहाँले थप्नुुभयो,
‘भावनाजी दुस्मनको पन्जामा पर्नुभयो ।’ खबरले
झसङ्ग भएँ । उहाँले अझै थप्नुभयो, ‘२०६२ पुस २२ गते
रूपन्देहीको खैरेनीबाट उहाँलाई दुस्मनले
समात्यो ।’ तर खबर अपूरै भयो ।
‘भावना कहाँ हुनुहुन्छ ? कस्तो हालतमा ? थाहा छैन,’ उहाँले
भन्नुभयो । विश्वास गर्न सकिनँ । दाङमा टेलिफोन सुविधा थियो ।
हाम्रो सम्पर्क गर्ने ६१३ कोड रहेको फोन नम्बर थियो । दाङबाट
सम्पर्क गरें । तर फोन लागेन । मैले
रूपन्देहीमा चिनेजानेको सबै ठाउँमा फोन सम्पर्क गरें ।
तर कतैबाट आसलाग्दो कुरा सुन्न पाइएन । पश्चिमबाट दाङ
आउँदा भावनालाई पठाउन चिट्ठी कोरेको थिएँ । तर
भावनाको गिरफ्तारीको खबरपछि चिठी त्यत्तिकै
खेर गयो ।
दाङबाट रूपन्देही नजिक थियो ।
‘दाङमा कोही न कोही भेटिएला र
चिट्ठी पठाउन पाइएला’ भन्ने मेरो सोच थियो ।
राजनीतिक अवस्था र
हाम्रो सम्बन्धबारेमा चिट्ठी कोरेको थिएँ ।
युद्धकालमा खुबै चिट्ठी लेख्थ्यौं । आठ/दस
पेजका चिट्ठी हुन्थे । आफ्ना विषयवस्तु खोल्ने
गतिला साधन बन्थे, पत्रहरू । बडो रोचक र
रमाइला चिट्ठी थिए ।
त्यतिबेला भावना रूपन्देहीमा महिला सङ्गठनमा अध्यक्ष
हुनुहुन्थ्यो । भावना गिरफ्तार भएको दुई महिना भएको रहेछ ।
जतिबेला मैले यो जानकारी पाएँ । यो खबर सुन्दा मैले
टेकेको भुइँ भासिएजस्तो भयो ।
जीवनको तीतो क्षण त्यतिबेला अनुभूति गरें
। कामको चापले र जिम्मेवारीले आँसु बगाउनेसमेत
फुर्सद थिएन । मनभित्र गहिरो चोट हुँदाहुँदै पनि काममै व्यस्त
भएँ । चिन्तामा हराइरहने कुरा पनि भएन । र,
सम्भावना पनि थिएन, त्यो परिवेशमा ।
भावनाको गिरफ्तारी भएको खबर पाएको अर्को दिन
गुल्मीकी कमरेड आस्था र दाङका कमरेड
विश्वासबीच विवाह हुँदैरहेछ, दाङमा । वैवाहिक
कार्यक्रम आयोजना गरिएको थियो । विडम्बना !
मुटुभरि पीडा राखेर उहाँहरूको दाम्पत्य
जीवनको सफलताको शुभकामनाका लागि गीत
पनि गाउनु पऱ्यो । ‘हाँस्दाहाँस्दै रुनुपर्ने र रुँदारुँदै हाँस्नुपर्ने’
भनाइ त्यहाँ व्यावहारिक रूपमै देखें ।
युद्धको खरो अनुभव भोगाइको यो पनि एउटा तीतोसत्य
बन्यो, मेरालागि । कसैको विवाह कसैको बिछोड ।
आफ्नो पीडालाई मनमा लुकाएर अरूसँगै हाँस्नु पऱ्यो ।
मन रोए पनि अनुहार चम्काउनुपर्ने कस्तो कठोर
थियो त्यो राजनीतिक परिवेश ? कलाकार थिएँ ।
आफ्नो जिम्मेवारी पूरा गर्नैपर्ने थियो । यसैमा चित्त
बुझाएँ ।
हामी अभियानमै थियौं । यता २०६२/६३
को जनआन्दोलन उत्कर्षमा पुग्दै थियो । अभियान अन्तिम–अन्तिम
हुन लागेको थियो । निरन्तर कार्यक्रमपछि विशेष
क्षेत्रको गुल्मी जिल्ला आइपुगेका थियौं ।
पार्टीसँग छलफल चलिरहेको थियो ।
केही समयपछि रेडियोबाट युद्धविराम भएको खबर
सुनियो । हाम्रो योजना अब सिधै सदरमुकाम तम्घास नै जाने तय
भयो । त्यसैअनुरूप अर्को दिन नै गुल्मी सदरमुकामतिर
लाग्यौं । युद्धविराम र नयाँ परिवेशमा नयाँ जोशका साथ भव्य
कार्यक्रम गऱ्यौं। हाम्रो अभियानको यो अन्तिम कार्यक्रम थियो ।
गुल्मी सदरमुकाममा अभियान समापन गरेर बुटवल झऱ्यौं । त्यहींबाट सबै आ–आफ्नो क्षेत्रका लागि छुट्टियौं । गण्डकको टिम बुटवलमै बस्यो ।
बुटवल झरेपछि भावनाको सम्झनाले अलि सताउन थाल्यो । दुस्मनले
पक्राउ गरे पनि मलाई
मेरो जीवन सङ्गिनीको आशा अझै
मरेको थिएन । बुटवलमा मैले
रूपन्देही पार्टीसँग तुरुन्तै सम्पर्क जोडें ।
पार्टीका तत्कालीन
रूपन्देही इन्चार्ज निर्मलकुमार र अर्का नेता दयाराम
न्यौपानेसँग आफ्ना कुरा राखें । भावनाको खोजी कार्य
तीव्र पारें । पार्टीले
उहाँको खोजी गऱ्यो र पत्ता लगायो पनि । उहाँलाई
चितवन जिल्लाको भरतपुर महिला कारागारमा राखेको रहेछ । यो खबर
पाएपछि भावनालाई भेट्न मन लाग्यो । मैले भावनालाई भेट्न जान
पार्टीसमक्ष प्रस्ताव राखें र मलाई जाने निर्देशन
भयो ।
उहाँलाई भेट्न जाँदा रूपन्देहीकै
खैरेनीमा म मोटरसाइकल दुर्घटनामा परें ।
टाउकोमा गम्भीर चोट लाग्यो र म जान पाइनँ । सुजित
विक पनि सँगै थिए, त्यतिबेला । उनलाई एउटा घरमा राखेर म बजार
जाँदै गर्दा दुर्घटनामा परेको थिएँ ।
दुर्घटनामा परेको बेला भावनाकी दिदीले
सहयोग गर्नुभयो ।
कस्तो संयोग ! खैरेनीबाट नै भावनाको गिरफ्तार
भएको रहेछ । अनि त्यही ठाउँमा म दुर्घटनामा परें ।
बीचबाटै फर्किएँ । त्यसपछि म
आरामका लागि कपिलवस्तु गएँ ।
केही दिनपछि उहाँ छुट्नुभयो । मलाई भेट्न
पार्टीको सम्पर्क मार्फत कपिलवस्तु आउनुभयो ।
मेरो खुसीको सीमा रहेन । म आफूलाई
सम्हाल्न खोजिरहेको थिएँ । तर सकिनँ । एकछिन
अँगालोभरि भावनालाई बेरें । सबै गुमाएको चीज
पाएजस्तो भयो । खुसीका आँसु झरे ।
विगतका पीडा अल्झिएर बर्सिन थाले आँसु ।
दुःखको भन्दा सुखका आँसु धेरै झर्दारहेछन् ।
हाम्रो फेरि मिलन भयो । साँच्चै पुनर्मिलन । त्यसबेला भावना र म
घरमै बस्यौं, १० दिनसम्म । घरको बसाइ निकै रमाइलो भयो ।
मनमा शङ्का उठ्यो, ‘भावना दुस्मनका पन्जाबाट फुत्केर
आएकी छिन् । कतै
यी बिग्रिएकी छिन् कि ?’ यस्तै प्रश्न उठे
मनमा । अनि सोचें, ‘ओहो ! यी बिग्रिएर
आएकी भए त उनी र
मेरो राजनीतिक जीवन नै खत्तम होला ।’
हुन त मेरो सोचाइ गलत भयो । तर विगतमा दुस्मनबाट छुटेर
आएका केही व्यक्तिले
गरेको बदमासी सम्झेर मैले
पनि भावनामाथि शङ्का गरेको थिएँ ।
पार्टीको विगतका तीता अनुभवले
यस्तो सोच्न बाध्य पारेको थियो ।
त्यसपछि हामी खुसीखुसी फेरि
समाहित भयौं ।
त्यसको केही दिनपछि मेरो पनि ससुराली जाने
पालो आयो । म त्यतिबेलासम्म भावनाको घरमा गएको थिइनँ । तर कर
गरेपछि जानै पऱ्यो । जातीय विभेदका कारण मलाई
त्यहाँ जान अप्ठ्यारो लागेको थियो । तर सबै चीज
गुमाइसकेकालाई त्यसले केही असर गर्दैन भन्ने सोचें र ससुरालीतिर गएँ ।
साथमा भावनाको दाइ (जेठान) पनि हुनुहुन्थ्यो ।
अर्का एकजना साथी अब्दुल
मेरा साथी पनि थिए साथमा । उहाँहरूको सहयोगले
मलाई त्यस्तो कुनै अप्ठ्यारो परेन । सबै सहज भयो ।
ससुरालीमा आमाबाले पनि कुनै भेदभाव गर्नुभएन ।
आफ्नै घरजस्तै लाग्यो । अर्को दिन भावनाको आमाबाले
टीका लगाई बिदा गर्नुभयो ।
हामी खुसीखुसी कार्यक्षेत्र
फर्कियौं । आजसम्म हामी आ–आफ्नै
कार्यक्षेत्रमा खटिरहेका छौं ।
जनयुद्धमै भेट भयो । जनयुद्धमै आफ्नो जीवन
देख्यौं । दुस्मनका तमाम दमनलाई पार गर्दै हाम्रो प्रेम फुलायौं ।
क्रान्तिकारी रूप दियौं । विवाह गऱ्यौं ।
हामीले युद्धभित्र हुर्काएको प्रेमलाई सफल बनाउन
सक्यौं । विचारको जगमा भावनात्मक शिखर चुम्यौं ।
लाग्छ, क्रान्ति अझै सकिएको छैन । हामीजस्तै
अन्यहरू पनि यही आदर्शका साथ
आफ्नो सर्वश्व गुमाएर पनि निरन्तर लागिरहेका छन् ।
जनताको बलिदानबाट सिर्जित आदर्शलाई कहिल्यै ढल्न नदिने अझै
अठोट र आशा राखेका छन् । हाम्रो आदर्श
पनि त्यही हो र हामीले
आर्जेको आदर्श कुनै पनि हालतमा ढल्न दिने छैनौं । निरन्तर
सङ्घर्ष गरिरहने छौं ।
(२०६६ मा प्रकाशित ‘जनयुद्धमा प्रेम र यौन’ नामक पत्रकार नेत्र
पन्थीको पुस्तकवाट साभार र संम्पादित अंश)
